Mähriban Watanymyzda Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň parasatly baştutanlygynda bazarlarymyzy dürli görnüşli, ýokary hilli önümler bilen üpjün edýän mülkdarlara, kärendeçilere amatly mümkinçilikler, ýeňillikler döredilýär. Ýer eýeleriniň isleglerini kanagatlandyrmak üçin döwlet derejesinde däneli, kösükli ekinleri ekmek üçin bölünip berlen meýdanlaryň möçberi ýyl geçdigiçe has-da giňelýär.
Aýratyn söýülýän we adamzadyň durmuşynyň ösüşiniň ilkinji tapgyryna ornaşan ýedi ekiniň (bugdaý, hurma, gowaça, şaly, gawun, üzüm) biri hem künjidir. Milli ekerançylyk medeniýetinde ýurdumyzyň demirgazyk welaýaty gadymdan bäri ekilip gelinýän nohut, noýba, merjimek, jöwen, mekge, kenep, mäş, dary, günebakar, zygyr, gonak, suw kädi, çowdary, arpa ýaly däneli, kösükli we ýag berýän ösümlikleriň dürli görnüşleriniň toplumlaýyn ekilýän sarpaly künjegi hasap edilýär. Güýz möwsüminde hasyly ýygnalyp alynýan iň soňky tapgyrdaky ösümlikleriň biri bolan künji çalt ýetişýän, näzik, ýagtylygy we ýylylygy söýýän, suwy köp talap etmeýän, ekin dolanyşygynda meýdany her ýyl dürli ekinler bilen çalşyrylyp ekilende hasyllylygyny artdyrýan, topragy gurplandyrýan ekin hasap edilýär. Künji oba hojalyk maksatlary üçin subtropik guşaklyklarda birýyllyk, tropiki gurşawlarda köpýyllyk ekinleriň görnüşi hökmünde peýdalanylýar. Onuň ösüş döwri 95-145 güne çenli bolan wagt aralyklaryny öz içine alýar.
Watanymyzyň demirgazyk ýaýlalarynda galla meýdanlaryndan boşan ýerlerde toprak-howa şertlerine laýyklykda künji aralyk ekin hökmünde ekilýär we olaryň hasyly oktýabr aýynyň ahyrlarynda köpçülikleýin güllemek tapgyry bilen ýetişýär, noýabr aýynyň ilkinji ongünlüginde ýygnalyp alynýar. Halk seçgiçiliginde künjiniň tohum görnüşleriniň 40-a golaýy has-da işjeň ulanylýar. Ösüş döwründe künjiniň boýy 2 metre golaýlap, onuň baldagynyň daşy tüýjümek, göni, goýy ýaşyl reňkli, ýapraklary tekiz, kertik-kertik, gezekli-gezegine ýerleşýän, neşder şekilli, gülleri gysga sapakly, melewşe, ak reňkli bitişikli, tohumynyň her biriniň uzynlygy görnüşlerine görä 5 santimetre golaý ownuk, goňur, garamtyl reňkleriň doýgun, garyşyk düzümli häsiýetinde bolýarlar. Künjiniň müň dänesiniň agramy 4 gramdan gowrak bolýar. Künjiniň kökleri topragyň bir metr çuňluklaryna çenli aralaşyp bilýär. Hünärmenler giň ýaýlalarda töwereginde däneli we ýag berýän ekinler bilen ýanaşyk ekilende künjiniň hasylynyň has-da bolluk bilen bereket getirýändigini belleýärler. Bu ekiniň tohumlary her gektara 7 kilogram möçberde sarp edilýär. Künjiniň her gektardan gowy ideg edilende, 950 — 1250 kilograma golaý hasylyny almak bolýar. Bir tonna künji hasylyny almak üçin bu ekine agrotehniki talaplara görä, 90 kilogram azot, 100 kilogram fosfor, 30 kilogram kaliý dökünleri sarp edilýär. Bu gadymy ekin dünýäniň 100-e golaý ýurtlarynda yzygiderli ösdürilip ýetişdirilýär.
Künji hasyly toplumlaýyn ýetişenden soň, onuň hasylyny ýitgisiz ýygnap almak işi beýleki ekinlerden aýratyn tapawutlanmak bilen onuň bişen hasyly ösümlikler maşgalasynda ýeke-täk kakylyp alynýan, zähmeti we el güýjüni köp talap edýän ekindir. Künjiniň ýokary görnüşli tohumynyň hasylynyň däneleriniň düzüminde 65 göterim ýag, 16 göterimden gowrak belok, 5 göterim uglewodlar, 4 göterim kletçatka we 10 göterimde 12 dürli witaminleriň suwly erginleri, siňňitli maddalaryň, mikroelementleriň toplumlary saklanylýar. Watany Amyderýanyň günbatar — demirgazyk ýakalary hökmünde tanalýan künjiniň ýagy yssyz, tagamly, özi, ýokumlylygy boýunça süýjümtik häsiýetli bolup, onuň sap arassa görnüşiniň reňki açyk sary bolýar. Ýagyň bu görnüşi ösümlikleriň beýleki görnüşlerinden alynýan ýaglaryň içinde sagdynlaşdyrýan himiki maddalaryň düzümine baýlygy, uzak wagtlap saklamaga bolan durnukly görkezijileri boýunça tanalýar. Halk arasynda tagamy we hili babatda künji ýagy zeýtun ýagynyň «ekiztaý dogany» hasap edilýär.
Juwazda çykarylan we ýöriteleşdirilen enjamlarda sykylyp alynýan künji däneleriniň ýagy alnandan soňky galýan önüme gaty töpe künjara diýilýär. Maldarçylyk hojalyklarynda giňden peýdalanylýan bu önümiň biohimiki görkezijisi ähli ýagly ekinlerden alynýan künjaralardan düzüminiň gymmatlyk, ýaramlylyk görkezijileri boýunça ýokary derejede bahalanýandygy bilen aýratyn tapawutlanýar. Iri şahly mallara we dowarlara günde 0,5-3 kilogramdan gowrak künjiniň juwazdan çykan künjarasy günde berilse, mallaryň süýtlilik derejesi, semreme görkezijisi çalt artýar. Künjiniň guran ýapraklary, baldaklary, öserleri, süýümli bogunlary, sypaly we harpygy gaýtadan işlenilip halk durmuşynda dürli maksatlar üçin peýdalanylýar.
Geçmişde türkmen topragynda öndürilen künji hasylynyň önümleri “Wasyň çuwal göwherleri”, “Saragtyň humly lagyllary”, «Abywerdiň sökellikleri çöşleýän şypaly hazynasy», «Nusaýyň tylla nogullary” ýaly atlar bilen alys ülkelerde tanalypdyr. Künji ýagynda gowrulan eti geçmişde içi syrçaly küýzelerde uzak wagtlap saklapdyrlar. Irki orta asyrlarda lukmanlar künji gatyşykly önümler bilen ýetmişe golaý keseli bejermekde peýdalanylypdyrlar.
Türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň ýag berýän ekinleriň senagat taýdan gaýtadan işlenilişiniň gerimini giňeltmek, döwrebaplaşdyrmak we hasyllylyk derejelerini artdyrmak baradaky taryhy başlangyçlary öňe sürmegi hem-de özüniň jöwher paýhasyndan dörän eserlerinde ýag berýän ekinleriň dürli görnüşleriniň ähmiýetiniň ylmy, durmuş ugurlary barada gymmatly pikirleri belläp geçmegi aýratyn guwandyryjydyr.
Oba hojalyk pudagynyň häzirki zaman we gadymy görnüşleriniň nusgalarynyň öwrenilmegine, rowaçlanmagyna uly badalga berýän hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň, türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyzyň döwletli işleriniň üstünliklere beslenip, janlarynyň sag, ömürleriniň uzak, mertebeleriniň belent bolmagyny arzuw edýäris!
Dädebaý PÄLWANOW.
